Հովսեփը ―կտրիճ տղա էր, բանակ գնաց մի կատաղած հովատակի վրա։ Հետո եկավ նրա «սեւ թուղթը»։ Կինը՝ Էմման սեւեր հագավ։ Լաց չէր լինում, քայլում էր դանդաղ, ուղիղ կեցվածքով, գլխի թեթեւ շարժումով ընդունում էր մարդկանց բարեւները, իսկ մարդիկ սիրտ չէին անումմոտենալ նրան, որովհետեւ նա իր վշտի մեջ գեղեցիկ ու հպարտ էր։ Երկուսուկես տարեկան աղջկան թաղելուց հետո նա իր տանն ընդունում էր ֆինբաժնի շեկ տեսուչին։ Մի անգամ, երբ նա ու տեսուչը վիճել էին, եւ տեսուչը, որ ամուսնացած մարդ էր եւ երեխաներ ուներ, նրան վատ խոսքեր էր ասել, անզորությունից կատաղած Էմման լաց էր եղել․ Ախ, եթե եղբա՜յր ունենայի․․․ եթե եղբա՜յր ունենայի․․․ Դու սպասի՜ր, եթե Հովսեփ ըեկավ, եթե նա եկա՜վ․․․ Ախ գար, էլի, գա՛ր․․․
* * *
Իսկ նա եկավ։ Այդ 45 թվի աշնան սկզբներին էր։ Անտառը գյուղի թիկունքում տեղ֊տեղ կարմրել էր։ Ամառային բույրերը դարձել էին մեղմ, դուրեկան։ Ամառվա վերջին օրերը մի տեսակ փոշոտ են լինում։ Նույնիսկ այն տեղերում, ուր կալ ու կալսիչ չկա, թվում է օդում կանգնած է մղեղը։ Կոլտնտեսուհիները գյուղի մոտ հնձում էին վերջին արտը․ այնխամրող դեղին էր, ծանրիկ հակված հասկերով, որոնք չէին ճոճվում, լուռ կեցած էին։ Արտից թռչում էին լորեր՝ թեւերի խուլ թռռոցով։ Ե՛վ լորերի այդ ալարկոտ թռիչքի, ե՛ւ մեղուների համերգից դատարկված օդի, ե՛ւ չգիտես ինչու դեռ կանաչ մնացող անտառի, ե՛ւ լուռ սպասող այդ մի կտոր արտի միջից հառնում էր հանգստի ցանկություն։ Մարդ չաշխատեր, պառկեր ու մնար։ Հեռվում, երկաթուղային կայարանում, շոգեքարշը սուլեց։ Լսվեց, թե ինչպես մեկ֊մեկ շխկացին ամբողջ գնացքի բուֆերները՝ առաջին վագոնից մինչեւ վերջինը։ Եւ նույնիսկ այդ շխկոցներով կարելի էր հաշվել, թե քանի վագոն ունիգնացքը։ Կանայք նայեցին, մինչեւ գնացքը կեռ տալով հալվեց աշնանային մեգի մեջ եւ ինչ֊որ մի հեռու տեղ պահվեց նրա սուլոցի արձագանքը։ Գնացքն ում բերելու էր՝ բերել էր, եւ արդեն անցել էին սպասումի այն օրերը, երբ կանայք սրտի տրոփյունով էին պահում կայարանի ճանապարհը։ Այնուամենայնիվ նրանք նստեցին ու սպասեցին որեւէ մեկի երեւալուն։ Չորս տարի սպասել էին, հիմա էլ սպասեցին։ Եւ նա երեւաց։ Սկզբում կատվի չափ էր, հետո մեծացավ, մարդու կերպարանք ստացավ, իսկ հետո կանայք սպասում էին, թե նա ում կերպարանքն է դառնալու։ Նա գալիս էր դանդաղ, հաճախ կանգնելով եւ, երբ նրան պետք է ճանաչեին, նստեց ծխելու։ Կանայք վիզները ձգած ելան տեղներից, քայլ դրին, հետո նրանցից մեկը ծղրտաց, ու նրանք թափահարվելով, շաղված երամի պես խուռն՝ գնացին։ Նա՝ Հովսեփը, թախծալից ժպտում էր, հետո շինելը եւ ուսապարկը թողած՝ դոփելով վազեց ընդառաջ։ Համբուրեց բոլորին համարյա միանգամից, մեկին երեւի տասը անգամ, մյուսին ոչ մի անգամ, դեռ չճանաչելով ոչ մեկին, դեռ չկարողանալով քիչ հեռվից նայել։ Երբ կանանց հետ, ձեռքերը նրանց ուսերին, գնում էր դեպի արտը, հարցրեց․ «Էմման ո՞ւր է, ի՞նչ է անում»։ Իսկ Էմմաննրա թեւի տակ լաց էր լինում։
―Հնձում եք, ― ասաց նա, կարծես օտարազգի էր, հայերենորոշ բառեր գիտեր եւ հիմա ստուգում էր՝ կանանց արած աշխատանքի անունը ճի՞շտ գիտի։
― Այսքանն է մնացել, վերջացնում ենք։
Նա երկար նայում էր արտին, հետո ասաց․ ― Հասկերը գլուխները կախել են։ ― Գերանդի վերցրեցու մտավ արտը։ ― Այսքանը ես եմ հնձելու։ Լրիվ՝ ե՛ս․․․
Կանայք՝ սիրտները լցված, նայում էին։ Նրա բլուզիտակ ձգվում էին թիկունքի մկանները։
― Լրիվ՝ ե՛ս․․․
Հետո նա արձակեց գոտին, հանեց բլուզը։ Կեղտոտ շապիկը վրայից պոկեցին։ Ոչ մի վերք չուներ, իսկ բլուզը մեդալներից դարձել էր քառակի ծանր։ Երկար ժամանակ հնձում էր, հետո գերանդին նետեց․ դա շատ միօրինակ աշխատանք է, սիրտը չէր տանում։
― Արտում լորեր կան, թռչում են, ― ասաց նա։
Կանայք նրանց՝ ամուսիններին, ուղղարկեցին տուն։ Նրանք գնում էին՝ Հովսեփի շինելը ուսերին ու դրանից ավելի թիկնեղ ու բարձրահասակ երեւացող, Էմման՝ նրա թեւի մոտ մի քիչ կուչ եկած ու բարալիկ։ Կանայք նայեցին՝ մինչեւ նրանք փոքրացան, դարձան մի մարմին։ Թե՞ Էմման առնվեց շինելի տակ․․․
* * *
Ոչ, Էմման շինելի տակ չառնվեց։ Նա քայլում էր կողքից, կիպ, վարից նայելով ամուսնու ծնոտին․ հիմա էլ, ինչպես պատերազմից առաջ, ամուսնու գեղեցկության կեսը ծնոտն էր։ Բայց այդ գեղեցկությունը հալվելով չէր տարածվում դեմքով մեկ՝ ուռչող ռունգերի, քիչ հաստ վերին շրթունքի մեջ, որ հանգիստ նստել էր ներքին շրթունքին եւ խռովկանի տեսք էր տալիս ամուսնուն, ունքամիջի փոսի եւ բացգույնի նոսր հոնքերի վրա։ Այդ գեղեցկությունը մնում էր քիչ առաջ մղված ծնոտին։ Էմման հիշեց, որ առաջին անգամ ժամադրությունից տուն գնալիս միայն նրա ծնոտն էր աչքերի առաջ, իսկ հետո, երբ սիրեց, գեղեցկություն գտավ նրա ամբողջ դեմքին եւ նույնիսկ քայլելու եւ ձեռքերը գրպանում պահելու կեցվածքի մեջ։ Էմման քիչ, կես քայլով, միայն մի պահ, առաջ անցավ ամուսնուց՝ ցույց տալով իր փոքր֊ինչ կուչ եկած լինելը, որ ամուսնու ամենաշատ սիրած բանն էր իր մեջ։ Ամուսինը գրկեց նրան, իսկ նա ծվարեց ամուսնու կրծքին։ Դա, ուրիշ խոսքով, կոչվում է կարողանալ սիրել տալ։ Հովսեփը նրան բարձրացրեց թեւերին ու տարավ։ Այդպես արել էր միշտ՝ երբ նա սիրելի֊անօգնական կծկվել էր իր կրծքին։ Եւ միշտ սիրտը ջերմությունից նվաղել էր։ Հիմա այն չէր, հասկանո՞ւմ եք, այն չէր։ Նույնիսկ կեղծ էր․ թեւերի վրա տանում էր մեկին, որի հետ կողքից քայլելն էլ անբնական կթվար։
― Դու մի քիչ թխացել ես, ցորենագույն ես, ― խոսեց Հովսեփը, դրանով իր համար ուզենալով արդարացնել նրա իր թեւերի վրա գտնվելը։
Էմման գլուխը ետ էր գցել, եւ աչքերի առաջ դանդաղ լողում էր աշնան խոզանը։ Փա՛կ, փա՛կ, փա՛կ,փա՛կ, ― համաչափ խփում էին ամուսնու կոշիկները։ ― Դու պատահե՞լ է, որ ինձ մոռանաս․․․ ― շտապելով նրա թեւերից իջնել կամ թեւերին մնալ ընդմիշտ՝ հարցրեց Էմման։
― Պատահել է։
― Հետո զղջացե՞լ ես դրա համար։
― Երեւի։ ― Ապա ամուսինը քիչ մտածեց եւ ասաց․ ―Չգիտեմ, դեռ չեմ մտածել այդ մասին։ ― Եւ ամուսինը նրան բարձրացրեց, որ համբուրի։ Դա շատ կեղծ համբույր կլիներ, եւ Էմման կանխեց։
― Մեր երեխան մահացել է։
Ամուսինը նրան ցած դրեց։ ― Երեխա ծնվեց, հա՞։
― Ծնվեց, երկուսուկես տարեկան էր, որ մահացավ․․․
Հետո քայլեցին լուռ։ Ամուսինը փորձում էր տխրել ու դրա համար ուզում էր պատկերացնել իր երեխային, բայց ոչ մի կերպ չէր կարողանում։ Կինը միայն մի պահ հիշեց աղջկա ժապավենով մազերը, հետո հիշեց ֆինբաժնի շեկ տեսուչին ու լաց եղավ։
― Տղա՞ էր, թե աղջիկ։
― Աղջիկ էր։
― Սպիտակ ժապավեն կապել էիր, հա՞։
― Կապել էի։
― Գեղեցի՞կ էր։
― Լավ երեխա էր։
― Մի քիչ նկարագրիր։
Ցավը երեխայի համար՝ սպիացել էր Էմմայի հոգում, վաղուց արդեն նրա սրտում չկար մրմուռը, որը հիշել տար երեխայի աչքերը՝ թարթվելիս, շարժումները եւ պարզունակ֊խելոք հարցումները։ Զզվեցնելու չափ համառ՝ Էմմայի աչքերի առաջ անընդհատ ցցվում էր տեսչի շեկ գլուխը, եւ նա խոսեց կցկտուր։
― Լավ երեխա էր․․․ շագանակագույն գլուխ ուներ․․․Ինձ նման չէր, քեզ էլ նման չէր․․․ Աչքերը խոշոր էին․․․ Ո՛չ, բերանը քոնի նման էր։ Ժապավեն կապում էի։ Սազում էր ժապավենը․․․
Հետո Էմման ջղաձգվելով ավելացրեց․
― Խոշոր, սպիտակ ժապավեն էի կապում․․․
― Ափսոս,― ասաց ամուսինը եւ ինքն իրենից վախեցավ․ կարծես ցավակցում էր մի պատահական ուղեկցուհու, կարծես իր երեխայի մասին չէր խոսքը։ ― Ասում ես՝ շա՞տ լավ երեխա էր։
― Ահ․․․― ամուսնուց հեռու քաշվելով, ասաց Էմման։― Երեխա էր, մահացավ։ ― Ու զզվելով իրենից եւ կողքից քայլող այդ տղամարդուն ատելով, կտրուկ, չոր֊չոր ու թշնամանքով ասաց․ ― Ես ուրիշի հետ եղել եմ։ Ֆինբաժնի տեսուչի հետ։ Դու նրան ճանաչում ես։ Գալիս էր մերտուն։ Նա՛ սկսեց, բայց եթե ես առիթ չտայի, չէր սկսի։ Ինչ անելու ես՝ արա՛։ Բաժանվելո՞ւ ես՝ բաժանվի՛ր։ Չո՜րս տարի․․․ ո՛չ նամակ, ո՛չ նկար, ո՛չ մի խոսք, մի լո՛ւր, մի բարե՛ւ, մի հո՜ւյս․․․ չո՜րս տարի․․․Չգիտեմ, բաժանվելո՞ւ ես՝ բաժանվիր․․․Պրծա՞նք։
Էմման այդ պահին ամեն ինչ կաներ՝ եւ կապտակեր այդ տղամարդուն, որին ինքը, չգիտես ինչու, հաշվետու էր, եւ ինքն իրեն կսպաներ, որպեսզի չտաներ այդ րոպեի խայտառակությունը, եւ կթավալվեր ճանապարհի վրա եւ ոտքերը գետնին խփելով կոռնար։ Անցավ էլի մի քիչ, եւ հիմա Էմման ետ կդառնար կանանց մոտ, արտ, եւ կասեր․ «Ես դավաճանել եմ, նա իմ ամուսինը չէ, ով իրեն մաքուր է պահել, թող իրիկունը գնա նրա մոտ, իսկ ես այստեղից կգնամ․․․չգիտե՛մ, չգիտեմ, թե ուր գնամ․․․ սեւ գրողի ծոցը»։
Ամուսինը քիչ դանդաղեցրեց քայլերը, կիսով չափ շուռ եկավ, Էմման տեսավ, թե ինչպես խորացավ նրա ունքամիջի փոսը։
― Այսինքն, ինչպե՞ս թե՝ «ես ուրիշի հետ եղել եմ»։
― Այդպես,― չարության էլի ինչ֊որ մնացորդով պնդեց Էմման։ ― Նա մեր տուն էր գալիս։
― Չեմ հասկանում, ― ուսերը թոթվեց Հովսեփը։
Աստվա՜ծ իմ․․․ Նույն խռովկան բերանը, հանգիստ թարթվող, քիչ պղտոր նույն աչքերը եւ լայն ուսերի նույն անվրդով թոթվանքը։ Նա մի ժամանակ իրենն էր, հասկանում եք, իրենն էր, եւ Էմման արագ հիշեց․ աշխատանքից, թրջված, մրսելով, տուն էին եկել։ Ինքն սկսեց ճաշ պատրաստել, իսկ Հովսեփը շուտ֊շուտ կաթսայի բերանն էր բացում։ Հետո նստեցին ուտելու, իսկ ճաշը չափազանց աղի էր, համարյա դառը։ Ինքը հոգնած էր, ոտքերը ցավում էին, եւ խռովեց․ «Ես նորը չեմ եփի»։ Հովսեփը նրան անկողին դրեց եւ աղյուս տաքացրեց ոտքերի համար։ Ինքը ափսեների ինչ֊որ չխկրտոց էր լսում, հետո աղյուսի դուրեկան տաքությունից թմրած՝ քնեց։ Թավայի տժտժոցը երազում դարձավ գետի աղմուկ, իսկ հետո աքաղաղը կանգնել էր ցանկապատին ու խոզի ձայնով ծուղրուղու էր կանչում։ Եւ աքաղաղը ծուղրուղուի ձեւով ասում էր․ «Տապակվե֊լե՜մ․․․ Օրիորդ Էմ֊մա՜․․․Վեր կաց ու կե՜ր․․․»։ Ու տապակվածի հոտ էր գալիս։ Արթնացավ։ Հովսեփը, գլուխը համարյա առաստաղի մոտ, բերանում աքաղաղի կոկորդ, աչքերը հանգիստ թարթում էր, իսկ սեղանին գոլորշի էր արձակում հավի տապակված միսը։ Հետո ինքն ուտում էր, իսկ նա մի տասնհինգ րոպե չարչարվում էր ու ոչ մի կերպ չէր ստացվում՝ «թեյը հի֊մա՜․․․»։ Այդ գիշեր չքնեցին։ Փայտ էին գցում վառարանի մեջ ու զրուցում։ Ամուսնու հագին բրդի հաստ ֆուֆայկա էր՝ վզով։ Ամբողջ ժամանակ ինքը սեղմվում էր նրա թեւին ու մտածում, որ ամենաշատը այդ շորն էր նրան սազում, որ այդ շորից նրա համար գործե՛լ կտա, կգնի՛, տասը հատ նա այդ շորից կունենա։ Եվ ապա՝ մի անգամ, պատերազմի առաջին ձմռանը, ինքն ինչպես էր անօգնական երեխայի պես հեկեկում։ Տանը ցուրտ էր, ինքը նստել էր անկողնու մեջ եւ ոտքերը տրորելով մտածում էր, որ լավ կլիներ ջարդել դռանը եղած փայտը ու վառարանը վառել։ Հետո պատկերացրեց կացնի կոթի սառնությունը եւ լաց եղավ՝ աչքերի առաջ աղի ճաշի եւ բրդե ֆուֆայկայի գիշերը։
― Քո ֆուֆայկան մնում է։ Հիշո՞ւմ ես, արմունկին մի փոքր քանդված ուներ, սարքել եմ, մնում է․․․ ― ասաց Էմման եւ զգաց, որ դա անազնիվ ստացվեց, որ դա հուշերի միջով սիրտը փափկացնել է։
Փա՛կ, փա՛կ, փա՛կ․․․ ― կախգլուխ քայլում էր ամուսինը։ Նրա ե՛ւ քայլվածքն էր երիտասարդի, ե՛ւ քունքերին սպիտակ մազ չկար, ե՛ւ վզի մաշկն էր առանց խազերի, բայց նա թվում էր ծերացած։ Այդպիսի տպավորություն թողնում են շատ հոգնած տղամարդիկ։ Էմմայի մեջ նրա գլուխը, մինչեւ գոտկատեղը, տաք ջրով լվանալու ցանկություն առաջացավ։ Հետո կլվանար նրա մազոտ ոտքերը․ շալվարը կքշտեր ծնկներից վեր եւ տաք ջրով կտրորեր։ Կասեր․ «Դու ծխիր, աստվա՛ծս, հոգի՛ս, կյա՛նքս, արե՜ւս, դու ծխիր, ես կլվանամ»։ Էմման զգում էր, որ դրա վրա ինքն ու Հովսեփը մի ժամանակ ծիծաղել են, բայց եւ զգում էր, որ ոչ մի ուրիշ բան չէր անի, միայն՝ «Դու ծխիր, մեռնե՜մ քեզ, ես կլվանամ»։
― Փա՛կ, փա՛կ, փա՛կ․․․
― Էմման կտրեց նրա ճանապարհը․ ― Դե ների՛ր, ներիր, ներիր․․․ Ինչ ուզում ես արա՛, միայն ներիր, միայն դու իմը լինես․․․
Եթե նա՛ դավաճանած լիներ, Էմման չէր ների, որովհետեւ Հովսեփն իր գոյության ներկայով քիչ կլիներ։ Էմմային պետք կլիներ նրա ամբողջ կյանքը՝ բոլոր պահերով, այնքան որ հիմա շատ էր սիրում նրան։ Բայց, այ, Հովսեփը գրկեց կնոջն ու տարավ։ ― Փա՛կ, փա՛կ, փա՛կ․․․ ― Նման բաներ էլի եղել են Հովսեփի հետ․ պատահել է՝ գրկած տանելիս է եղել վիրավոր սանիտարուհու, մահացել է թեւերի վրա, նրան թողել է, տարել մի ուրիշ վիրավորի։ Հովսեփի՞ն ինչ, թե աշխարհում ֆինբաժնի շեկ տեսուչ կա, թե աշխարհում երկու հոգի առանձին չեն քնել, միասին են քնել։ Եւ ո՞վ է ինքը, որ ներողություն են խնդրում։ Աշխարհում այնքան կեղտ կա, եւ այնքան կեղտոտողներ կան։ Եւ ո՞ւմ մտքով է անցնում որեւէ մեկից ներողություն խնդրել․․․ Փա՛կ, փա՛կ, փա՛կ․․․ Միայն թե՝ ձեռքերի վրայի միամտությունը դուր էր գալիս Հովսեփին, ինչ֊որ մանկական֊սրտառուչբան կար այդ կնոջ թաց կոպերով կարմրած աչքերի, լացի ցնցումներից հոգնած թմրող մարմնի մեջ։
― Ֆուֆայկան կարկատե՞լ ես, մնո՞ւմ է․․․ ― ուզեց հանգստացնող որեւէ բան ասել Հովսեփը։
* * *
Հասան տուն։ Այգու խորքից հաչելով եկավ մի բրդոտ գամփռ։ Հա֊հաա՜․․․ Նա երկու ամսական էր, որ Հովսեփը գնաց բանակ։ Մի մոխրագույն, բրդոտ կծիկ էր։ Միայն կախ ականջներ ուներ։ Ուզում էր վազել Հովսեփի ետեւից, թավալվում ընկնում էր ինքն իր տակ։ Հիմա թունդ բասո՜վ է հաչում, ապացուցում է, որ արդեն մեծ է, տղամա՜րդ շուն է․․․ Հա֊հաա՜․․․Հովսեփը մտածեց եւ հիշեց նրա անունը։ ―Բո՜բ, Բո՜բ, Բոբի՜կ․․․ ուո՜ւ․․․․ռա՛ֆ, ռա՛ֆ, ռա՛ֆ․․․ ապա մի հաչի՛ր, բասո՛վ, ռա՛ֆ, ռա՛ֆ, ռա՛ֆ․․․ ― Շունը թաթերը դրել էր ցանկապատի գլխին ու փորձում էր հիշել, թե ով է այդ փաղաքշող մարդը։ Հովսեփը գլուխը մոտեցրեց նրա դնչին ու հանկարծակի «հաչեց»՝ հա՛ֆ։ Շունը ետ թռավ ու թավալվեց ինքն իր տակ։ ― Ուո՜ւ․․․Բոբի՜կ, Բոբի՜կ․․․ ― Եւ հանկարծ այնքան հարազատություն հառնեց տերեւաթափ ապրող այգուց, ցանկապատից, շան կեռված֊փաթաթված պոչից, չներկված քիվից եւ նրա վրայի ծիծեռնակի ցեխի բույնից․․․ Հովսեփը բացեց ցանկապատի դուռը։ Ճլվը՜ստ, վը՛նգ,վը՛նգ, վը՛նգ, ― ինքն իրեն փակվեց դուռը։ Կացինը հազիվ կպած էր կոճղին։ Կոճղը հին էր։ Երեւում էր, թե ինչպես են կանացի ձեռքերը նրանից փոքրիկ տաշեղներ պոկել։ Հովսեփը կացինը հանեց ու ― հա՜ահ― թափով խրեց կոճղի մեջ։ Հետո շինելը, ուսապարկն ու գոտին տվեց կնոջն ու ջարդեց կոճղը՝ վառարանի չափով, լրիվ, բոլորը մի մեծության, ու շնորհքով դարսեց փայտը։ Ապա այգու նեղ արահետով գնաց զուգարան։ Այնտեղ նա երկա րտնտղում էր դուռը, հետո քար վերցրեց ու մեխեց կախված տախտակները։ Ետ գալիս կանգնեց գոմաղբի կույտի մոտ, որից, չորս կողմի վրա, ձգվում էին դդումի թաղերը։ ―Հը՞․․․ դդումը․․․ ― հրճվեց նա, ասես երեխա էր եւ առաջին անգամ էր տեսնում այդ շատ ծիծաղելի ու իրեն չափազանց լուրջ պահող արարածին։ Նա ոտքը դրեց դդումին ու տեսավ սապոգը, որը ոչ մի կապ չուներ աշխարհում լռիկ կեցած այս անկյան հետ՝ զուգարան տանող այս արահետի, տանձենու այս կարմրած տերեւների, իր համար սուսուփուս ուռած այս դդումի հետ։ Նա տուն մտավ սապոգները հանած։ Ետեւում թխկաց դուռը, հետո լսվեց սապոգների հատակին ընկնելու ձայնը, հետո լռություն, եւ Հովսեփը շշմեց֊մնաց։ Թիթեղյա վառարանը խողովակները մեկնել էր առաստաղի անցքից դուրս։ Պատուհանի տակ դրված էր հաստ ոտքերով քառակուսի սեղանը․ սպիտակ սփռոցը ծածկում էր նրա ոտքերի կեսը։ Պատուհանի գոգին, փռված լրագրի վրա, իրենց հարսանեկան նկարն էր եւ գիպսե վառ֊կարմիր, վառ֊դեղին խնձորն էր՝ երկու վառ֊կանաչ տերեւով։ Պատուհանի մյուս կողմում, կանեփե թելերին փաթաթված, չորացել էին գիշեր֊ցերեկների ցողունները։ Պատին խալին էր, վրան՝ կարմիր եղջերուն նստած, որ բարկացած ու անհանգստացած նայում էր։ Նրա դնչի մոտ, մինչեւ դնչին հասնելը, կապույտ տառերով գործած էր՝ Հովսէփ․ Հունանյ․ 1939թ․։ Խալու վրա, եղջերվի ոտքերի մոտ, ձեռագործ մայր կատուն էր՝ կատվիկներով, թվով յոթ հատ, որոնք բոլորն էլ նայում էին դռնից ներս մտնողին։ Պահարանի վրա պատեֆոն էր՝ ծածկոցով, եւ ինքնաեռը, որը նույնպես հագուստով էր եւ հիշեցնում էր ռուս մորաքրոջ։
Չի՛ք, չա՛ք․․․ չի՛ք, չա՛ք․․․ Դա պատի ժամացույցն էր։ Նրա չուգունե եղեւնակոն ծանրոցը հանգիստ քշում էր ներքեւ, եւկատվի աչքերը շարժվում էին բնում։ Չի՛ք, չա՛ք․․․ չի՛ք, չա՛ք․․․ Հովսեփը հասկացավ, որ կարմիր եղջերուն անհանգստացած է ժամացույցի ձայնից, որը ոչ մոտենում է, ոչ հեռանում, ու դրա համար էլ կարմիր եղջերուն նաեւ բարկացած է։ Հովսեփը ծիծաղեց։ «Նստիր, անուշիկս, անուշիկս, նստիր, գայլ չէ, այլ մուկն է խշխշացնում»,― ասաց նա եղջերվին։ Սենյակի անկյունում Հովսեփի անկողնակալն է՝ ուղտի բրդից նույն կանաչավուն ծածկոցով, վրան բարձն է՝ ականջները ցցված, ասես պպզած շուն լինի։ Հովսեփը թռավ մահճակալին, եւ սրա զսպանակները աստիճանաբար խաղաղվելով ճոճեցին նրան։ Եւ հանկարծ, ցատկելու հետ, նրա հոգում կենդանացան պատերազմի պատկերները՝ կեղտը, զզվանքը, սարսափը եւ կեղտից, զզվանքից, սարսափից այդ հոգնությունը։ Եւ նրան թվաց, թե պատերազմը կեղտ ու հոգնությունից բացի նաեւ հանգիստ ներքեւ քաշող եղեւնակոն ծանրոց է ու այգում աշնան արեւի տակ ննջող դդումի կարոտ է, կոճղի մեջ խրված կացին է։
Նա դեմքը թաղել էր բարձի մեջ եւ շնչակտուր լինելով վրա֊վրա կրկնում էր՝ «շնորհակալություն, շնորհակալություն․․․»։ Շնորհակալություն նրա համար, որ դռանը շուն է հաչում, որ ցանկապատի դուռը երգում է իր ջղային երգը, որ մաքուր սավաններով անկողին ունի Հովսեփը։ Իսկ դրանք սոսկ շուն, ցանկապատ, անկողին չեն, դրանք Բո՜բ են, Բո՛բ, Հովսեփի համար։ Եւ նրան թվում էր, թե ինքը լաց է լինում։ Ապա երկար ունկնդրեց տան անդորրը։ Լսվում էր ժամացույցի համաչափ վազքը ժամանակի ետեւից եւ թե ինչպես էր խրթխրթացնում մուկը հատակի տախտակների տակ։ Էլի մի քանի վայրկյան, եւ Հովսեփը հիմա լսում էր միայն ամենաթաքուն փսփսուկները։ Լսում էր, թե ինչպես էր սարդը, օճորքում մի տեղ, գործում իր ոստայնը։ Հովսեփը լսում էր ոստայնի խշխշոցը։ Այնքան լուռ էր, որ Հովսեփին թվում էր, թե ինքը լսում է սարդի կանգառը ոստայնին եւ ապա՝ տենդային աշխատանքը։
Բայց ինչ֊որ մի բան չէր թողնում, խանգարում էր, որ Հովսեփը լաց լինի։ Եւ կարծես թե մեկը, մի օտարը, տան թաքուն անկյուններից, նայում էր նրա թիկունքին։ Հովսեփը շուռ եկավ, եւ փաղաքուշ նայեցին յոթ կատվիկները ու բարկացկոտ՝ եղջերուն։ Չի՛ք, չա՛ք, բնում աչքերը շարժեց ժամացույցի կատուն։ Օտար ոչինչ չկար, բայց մի անհանգստություն ծանր նստում էր Հովսեփի սրտին։ Նա ոտքերը կախեց մահճակալից եւ գրպաններում շոշափեց ծխախոտատուփը։ Այդ պահին էլ աչքերը գտան օտարին․ դա մոխրամանն էր, պատուհանի գոգին, գիպսե խնձորի մոտ։ Այդ մոխրամանում ծխել էր ուրիշը։ Եւ նույն պահին էլ Հովսեփը հիշեց տեսուչի շեկ գլուխը։ «Նա՛ սկսեց, բայց եթե ես առիթ չտայի, չէր սկսի»։ Եւ Հովսեփի հոգուց ցանկապատը, դդումի թաղերը, ծիծեռնակի բույնը, կացինը, ինքնաեռը, ամեն ինչ նրա սրտից միանգամից պոկվեց֊հեռացավ,եւ Բոբը հաչեց մի հեռո՜ւ, մի խուլ ձորում․․․
Դա ծանոթ զգացում էր։ Հաղթանակի օրը, մայիսի 9֊ի ցերեկը, կապիտուլյացիայից տասներկու ժամ հետո, նկուղային հարկից գնդացրով քրքրեցին վաշտի հրամանատար Սոբոլեւի մարմինը։ Նա մի երկու րոպե շիվար կանգնել էր, հետո գազազեց․ վաշտում ինչքան նռնակ կար՝ հավաքեց կողքը ու, թեկուզ արդեն լռեցրել էին գնդացիրը, բոլոր նռնակներն ինքն իր ձեռքով նետեց նկուղ։ Նետեց, սպասեց որ պայթի, նորը նետեց, հետո մի տասը հատ միանգամից։ Հետո հրամայեց պայթեցնել շենքը, իսկ ինքը բռնել էր միայն մորթով կպած ձախ ձեռքն ու թքոտում էր։ «Հապա մի նայեք, եղբայրներ․․․ Հապա մի նայեք, թուո՜ւ․․․ Այս ինչ արեց․․․․ թուո՜ւ․․․ Դե խնդրում եմ պոկեք, ինչի՞ս է պետք»։ Սանիտարական մաս տեղափոխելիս ասում էր․ «Դե, մեկ է, չի՛ ստացվի, էլ չի՛ ստացվի․․․Դե թեկուզ ստացվի, ինչի՞ պետք կլինի․․․Ախր մի նայեք, եղբայրներ, տվեց փչացրեց շանորդին․․․»։ Ու զզվանքից կնճռոտվում էր։ «Ախար գոնե երեկ խփվեի․․․ թուո՜ւ․․․»։ Հետո սկսեց հայհոյել, եւ մինչեւ մեռնելը, մի երկու ժամ, հայհոյում էր։ Դա հայհոյանք, զզվանք ու լաց էր գտածը կորցնելու համար։ Այդպես կլացեն մարդիկ միայն մայիսի 9֊ին մեռնելիս․․․
Էմման ներս եկավ, կռացավ պահարանից աման հանելու, եւ Հովսեփը տեսավ նրա տակից հագած շորի խունացած ծայրը։ Նա փոքրիկ էր, տակից կարկատած շորեր էր հագնում, ձեռքին ձվեր կային, փոքր֊ինչ կուչ եկած էր, կարմրած, թաց կոպերով էր, եւ նրա մեջ չկար այն դեւը, որի վրա շպրտեիր մարմարե մոխրամանը։ Կապիտան Սոբոլեւը կրկնակի երջանիկ էր․ նա կարող էր հայհոյել, վաշտի նռնակները նետել նկուղ։ Այստեղ գնդացրորդ չկա։ Այստեղ կա միայն խեղճություն, խեղճություն՝ անգամ եղջերվի քարացած բարկության մեջ, ցածր առաստաղի, թիթեղյա սեւ վառարանի, ամեն ինչի մեջ․․․ Ո՞ւմ վրա գոռաս, ի՞նչը ջարդես, ո՞ւմ հայհոյես․․․
Եւ Հովսեփը ոռնաց։ Նա լաց եղավ երեխայի պես անմխիթար, մեռնող կապիտանի պես զզվելով, ջղային եւ ինչ֊որ մի բան ջարդելու անհաղթահարելի ցանկությամբ։ Լաց եղավ մինչեւ վերջ, մինչեւ քնելը։
* * *
Մենք գնացինք նրան տեսնելու, նա քնած էր։ Երեկոյան, ակումբում, բերքահավաքն ավարտելու առթիվ ժողով կար։ Այնտեղ, բեմից, գյուղի դպրոցի դիրեկտորը, որ միաժամանակ պարտկազմակերպության քարտուղարն էր, խոսում էր «մեր կանանց հերոսական աշխատանքի մասին», «ահեղ մարտերում հերոսաբար զոհվածների» եւ նրանց մասին, «ովքեր հաղթանակած եկել են»։ Դահլիճում հիշում էին, որ Հովսեփը բանակից եկել է, եւ ժպտում էին։ Ակումբից գյուղով եկան Հովսեփին տեսնելու, նա դեռ քնած էր։ Նրա կողքին, աթոռի վրա, քնել էր՝ Էմման՝ վերմակի ծայրը ձեռքին բռնած։ Առաստաղից կախ՝ հանդարտ վառվում էր նավթի լամպը, եւ երկուսն էլ նրա լույսի տակ կարմրած էին երեւում․ թվում էր, թե նստած են վառարանի մոտ, նրա տաքությունից են կարմրել եւ այդ տաքությունը դուրեկան է, ժպտացնում է։ Իսկ սեղանին, թավայի մեջ, սառել էր ձվածեղը։
Մյուս առավոտ Հովսեփը բրդե ֆուֆայկան հագին կանգնել էր այգում, շունը փաթաթվում էր նրա ոտքերին, իսկ այգում տերեւաթափ էր։ Տրակտորի վրայից մի նախկին զինվոր ձայն տվեց․
― Հե՜, Օսիպ Պետրովիչ․․․
Հովսեփին տարօրինակ թվաց իր բանակային անունը այստեղ, գյուղում, իր այգում։ Հետո նա ձեռքը բարձրացրեց եւ ասաց․
― Հե՜, Գարուշ։ ― Դրանով Հովսեփն ուզում էր ասել, որ պատերազմը վերջացել է։ Եւ երկուսն էլ ժպտացին։
Տրակտոր վարող մարդը էլի ինչ֊որ բան էր ասում, բայց մեքենայի աղմուկից ձայնը չէր լսվում, եւ նա ձեռքը թափահարեց ու տրակտորից ծուխ հանելով գնաց։
Չվհատվող 